Jewish Life #24.Beresjiet Serie 08. Positieve en negatieve chesed.

 
De vierde parashah van het eerste Bijbelboek Beresjiet (Genesis) is getiteld ‘Wajera’, het woord waarmee dit Bijbelgedeelte in vers 18:1 begint en vertaald kan worden als ‘verschijnen’ of meer letterlijk: ‘en hij laat zichzelf zien’.[1] We lezen: ‘En Hashem [de Eeuwige] verschijnt aan hem [Abraham] bij de eiken van Mamre’. 
 
Met Abraham, zie Blog #22 over parashah Lech Lecha, ziet een nieuw geloof het licht: het verantwoordelijkheidsgeloof, waarin het goddelijk gebod en het menselijk handelen elkaar ontmoeten en een nieuwe en gezegende orde voortbrengen, gebouwd op de principes van recht en gerechtigheid. Waar in Lech Lecha met Abraham de karaktertrekken van geloof en vertrouwen worden geaccentueerd, worden in deze parashah liefdevolle goedheid en vriendelijkheid benadrukt. Deze karaktertrekken vormen in dit Bijbelgedeelte het hart van een gastvrije attitude naar de medemens (hachnasas orchim).   
 
Het is een parashah waarbij De Eeuwige verschijnt aan Abraham en hij drie mannen ziet naderen. Onze aardsvader komt direct in actie, snelt hen tegemoet, buigt zich voor deze vreemdelingen neer en nodigt hen uit om water te komen drinken, hun voeten te wassen en te komen eten. Optima forma laat Abraham ons zien wat een open huis en gastvrijheid betekent. Het zijn de karaktereigenschappen van chesed, te vertalen als liefdevolle goedheid of vriendelijkheid welke hier in al haar schoonheid worden beschreven. De drie mannen, zo blijkt later, zijn drie engelen die als boodschappers van God een belangrijke rol spelen. 
 
Wajera is niet alleen een parashah waarin chesed een kernthema is. Het is ook het Bijbelgedeelte over de boodschap dat Sarah een kind zal krijgen en de aankondiging over het oordeel van Sodom en Gommorah, de plaatsen waar juist het tegengestelde van chesed, on-gastvrijheid, hebzucht, sodomie en hedonisme, worden gepraktiseerd. Abraham gaat een gedenkwaardig gesprek aan met God over gerechtigheid. Twee van de engelen bezoeken Sodom en redden Abrahams neef Lot, zijn vrouw en twee dochters van de vernietiging. Uiteindelijk, zo lezen we in Wajera, baart Sarah een zoon (Isaak), het door God beloofde kind. De parashah eindigt met de het bekende verhaal van de grote beproeving, de ‘binding van Isaak.’
 
In deze blog zullen wij de karaktereigenschap van chesed nader onder de loep nemen. 
 
Chesed als eigenschap van liefde
Chesed, vaak vertaald als liefdevolle goedheid[2] of vriendelijkheid, is een eigenschap van de liefde. Liefde, in het Hebreeuws ‘ahava’ kan men beschouwen als een fundamenteel principe of een oerbron.[3] Dit principe kent eigenschappen, zoals vriendelijkheid, geduld, vergeving, respect, vergeving en verdraagzaamheid. De act van de liefde is wat wij liefhebben noemen. Liefhebben is dus vriendelijkheid betonen, geduld zijn etc. 
Chesed is een van de meest in het oog springende eigenschappen van de liefde en kenmerkt zich door een open, warme en vriendelijke houding ten opzichte van anderen. In de joodse interpretatie van dit begrip wordt hierbij voornamelijk de vriendelijkheid voor onbekenden, dat wat wij vreemdelingen noemen, geaccentueerd. Bekenden of naasten (gezinsleden, familie) vriendelijk tegemoet treden kan soms een uitdaging zijn, maar de grootste uitdaging is wel gelegen in het open en vriendelijk tegemoet treden van de vreemdeling. ‘Het bieden van gastvrijheid is voor een mens belangrijker dan het ontvangen van de Goddelijke Aanwezigheid’[4], is een bekend principe in het Jodendom. Juist bij deze act van liefde ligt het accent in het begin van onze parashah. Abraham kent de drie mannen niet die plots voor hem staan, maar juist in die situatie heet hij hen (meer dan) een warm welkom. Vliegensvlug (‘hij rent’, zegt de vertaling) treedt hij hen tegemoet, ontvangt hen in zijn tent en serveert een heerlijke maaltijd. Ook Sarah en zijn bedienden ‘rennen’ om de gasten zo optimaal mogelijk te bedienen. Vermeldenswaardig is het verschil tussen de tekst in vers 18:2 en 18:8. In vers 18:2 lezen wij dat Abraham zit en de mannen staan. In vers 18:8 lezen wij dat de mannen zitten en Abraham staat. De act van chesed heeft ervoor gezorgd dat Abraham als het ware boven of hoger staat dan engelen![5]
 
Chesed is als eigenschap van de liefde fundamenteel voor het aangaan en onderhouden van sociale contacten, datgene wat wij in de psychologie ‘intimiteit’ noemen. Het eigen maken en internaliseren van chesed is daarmee een wezenskenmerk van een goede opvoeding en het onderhouden ervan een dagelijkse uitdaging.[6] Mensen die de chesed eigen hebben gemaakt en praktiseren zijn dan ook gastvrije mensen. Zij ‘zien’ de ander. Zij zijn sociaal sensitief, dat wil zeggen; ‘zij gebruiken hun zintuigen om een ander waar te nemen’.[7] Reden waarom deze eigenschap van de liefde ook wel als ‘gastvrijheid’ wordt vertaald.
 
Aanvullende opmerkingen over chesed: beschermen en beteugelen 
Mensen die chesed eigen hebben gemaakt en in hun leven optimaal praktiseren zijn mensen met een vermogen om betekenisvolle en intieme relaties met anderen aan te gaan en te onderhouden. Het is een kerneigenschap van zowel een gezonde identiteit als de kwaliteit van interpersoonlijke relaties.[8]
 
We kunnen op grond van bovenstaande vaststellen dat chesed essentieel is voor een gezonde persoonlijkheidsstructuur, waarbij er een goede balans bestaat tussen zelfliefde en een liefdevolle omgang met anderen. Dit impliceert dat wij niet alleen chesed moeten hoogachten maar ook moeten beschermen.
 
In deze parashah komt de noodzaak om chesed te beschermen op bijzondere wijze tot uiting in het gedeelte van 18:9 tot en met 18:13. Specifiek lezen we in de verzen 12 en 13: ‘Daarom lachte ze [Sarah] in zichzelf. Zou de liefde voor mij dan nog weggelegd zijn? Ik ben immers verwelkt, en ook mijn man is al oud. Toen vroeg de Eeuwige aan Abraham: ‘Waarom lacht Sarah, waarom vraagt ze zich af of ze op haar leeftijd nog wel een kind ter wereld kan brengen? 
Hashem verzwijgt in zijn gesprek met Abraham dat zijn vrouw Sarah ook gezegd heeft dat haar man al zeer oud is. De Eeuwige rapporteert aan Abraham onvolledig. Deze bijzondere situatie vraagt om uitleg. Een van de verklaringen is dat Hashem zelf de relatie van dit paar uit liefde wil beschermen. Je kunt je immers voorstellen dat Abraham bij een volledig getrouwe rapportage gepikeerd had kunnen reageren en dit de relatiekwaliteit met Sarah had kunnen aantasten. Hashem voorkomt dat.
 
Ook op tal van andere plaatsen in de Tenach zien we dat chesed beschermd wordt. Deze eigenschap van liefde is, zoals wij hebben vastgesteld, van wezensbelang voor ons functioneren.
 
Er is echter ook een ander aspect van chesed om onder de loep te nemen. Dat betreft het beschermen van dechesed tegen zichzelf. Geoperationaliseerd als vriendelijke goedheid, onder andere tot uiting komend in gastvrijheid, kan deze liefde-eigenschap ook onmatige, grenzeloze vormen aannemen. Zoals de liefde zelf beteugeld dient te worden door rechtvaardigheid, is een vriendelijke en gastvrije houding naar anderen in sommige situaties niet alleen ongewenst maar ook gevaarlijk. Een schrijnend voorbeeld in de recente geschiedenis van het joodse volk is de pogrom van 7 oktober 2023. Meer dan 1200 mensen zijn in koelen bloede afgeslacht door de monsters van Hamas, waar velen van de daders de jaren voorafgaand aan deze zwarte dag ‘kind aan huis’ waren in de joodse dorpen rondom Gaza. Zij werkten er, aten mee aan tafel en bij problemen of ziekte in het thuisfront stonden de Israëliërs uit de dorpen altijd klaar om bijstand te leveren. Dezelfde mensen werden op 7 oktober in koelen bloede vermoord of gegijzeld. De liefde en daarmee vriendelijkheid en gastvrijheid kent haar grenzen. 
 
In de Tora in het derde Bijbelboek Vajikra wordt het woord chesed in een onmatige, grenzeloze vorm gebruikt. We lezen in 20:17 over incest waarbij het woord chesed niet vertaald wordt als vriendelijkheid maar als ‘schanddaad’[9].  
 
Ook de chesed van Abraham kent een zekere onmatigheid. Met de komst van zijn zoon Isaak wordt ons om deze reden geleerd grenzen in acht te nemen. Isaak staat als archetype symbool voor rechtvaardigheid, grenzen en striktheid. In een van de volgende Blogs zullen wij deze karakterologische trekken die ons helpen de chesed te beteugelen nader onder de loep nemen.
 
Resume
Chesed is een kerneigenschap van de liefde. Bij een juist gebruik is zij zowel de drager van zelfliefde als de kwaliteit van interpersoonlijke relaties, onder andere in de vorm van gastvrijheid. Deze chesed wordt in het jodendom hoog geacht en moet beschermd worden. Chesed kent echter ook onmatige en grenzeloze aspecten. Alles waar het woordje ‘te’ voor staat, zei mijn wijlen moeder altijd, moet begrensd worden. Dat geldt dus ook voor chesed. Mijn moeder had gelijk (zoals zo vaak).
 
Alleen bij een positief gebruik en onder de specifieke condities van bescherming en beteugeling kan chesed bijdragen aan een liefdevolle en rechtvaardige wereld. 
 
[1] We leren vanuit deze parashah en de betekenis van het woord ‘Wajera’, dat ‘verschijnen’ en ‘jezelf laten zien’ gerelateerd is aan de vaardigheid sensitief (letterlijk: ‘gebruik van de zintuigen’) te zijn voor anderen. Het ‘zien’ loopt als een rode draad door deze parashah, waarbij wij in deze blog de waarneming van Abraham van de drie vreemdelingen accentueren. Abraham ‘keek op en zag’ (18:2). 
[2] In traditionele Bijbelvertalingen wordt ook wel het woord ‘goedertierenheid’ gebruikt.
[3] Voor een uitgebreide analyse met tal van bronnen uit de vakliteratuur, zie Kloens, G.J. & Duijn, van., G. (2017). Wat is Liefde? Een pleidooi voor herijking.Damon. 
[4] Shabbos 127a
[5] ‘Abraham die Mij liefhad’, lezen we in Jesaja 41:8. Hashem die Abraham als Zijn vriend beschouwde is gebaseerd op zowel Abrahams’ geloof, zijn vertrouwen en zijn chesed-karakter, onder andere in de vorm van zijn voortdurende gastvrijheid. De commentatoren zeggen dan ook: de tent van Abraham stond altijd open naar vier kanten. 
[6] In ons boek Wat is Liefde? Is het eigen maken van eigenschappen van liefde beschreven als de tweede eis van de liefde (1. Kenmerken en eigenschappen, 2. De liefde eigen maken, 3. De richting van de liefde, 4. De liefde heeft een lange adem, 5. Een nuchtere kijk op de werkelijkheid). 
[7] Emmanuel Levinas duidt deze sensitiviteit als oog hebben voor het gelaat van de ander, geschreven als Ander (hoofdletter ‘A’). 
[8] Zie ook Blog #3.
[9] De Dasberg vertaalt deze onmatige vorm van chesed als ‘zondige liefde’.

Click on 'previous' or 'forward' to read more Blogs (Klik op 'vorige' of 'volgende' voor meer Blogs).